"Katechizm Ko¶cioła Katolickiego" o sztuce

32 ¦wiat: bior±c za punkt wyj¶cia ruch i stawanie się, przygodno¶ć, porz±dek i piękno ¶wiata, można poznać Boga jako pocz±tek i cel wszech¶wiata.

¦więty Paweł stwierdza w odniesieniu do pogan: "To bowiem, co o Bogu można poznać, jawne jest w¶ród nich, gdyż Bóg im to ujawnił. Albowiem od stworzenia ¶wiata niewidzialne Jego przymioty - wiekuista Jego potęga oraz bóstwo - staj± się widzialne dla umysłu przez Jego dzieła" (Rz 1, 19-20) ¹.

¦więty Augustyn mówi: "Zapytaj piękno ziemi, morza, powietrza, które rozprzestrzenia się i rozprasza; zapytaj piękno nieba... zapytaj wszystko, co istnieje. Wszystko odpowie ci: Spójrz i zauważ, jakie to piękne. Piękno tego, co istnieje, jest jakby wyznaniem (confessio). Kto uczynił całe to piękno poddane zmianom, je¶li nie Piękny (Pulcher), nie podlegaj±cy żadnej zmianie?" ²

¹ Por. Dz 14, 15. 17; 17, 27-28; Mdr 13, 1-9.
² ¦w. Augustyn, Sermones, 241, 2: PL 38, 1134.

341 Piękno wszech¶wiata: Porz±dek i harmonia ¶wiata stworzonego wynikaj± z różnorodno¶ci bytów oraz zwi±zków, jakie istniej± między nimi. Człowiek odkrywa je stopniowo jako prawa natury. Budz± one podziw uczonych. Piękno stworzenia jest odbiciem nieskończonego piękna Stwórcy. Powinno ono budzić szacunek i zachęcać do poddania Bogu rozumu i woli człowieka.

476 Ponieważ Słowo stało się ciałem, przyjmuj±c prawdziwe człowieczeństwo, przyjęło także jego ograniczenia ¹. Na tej podstawie ludzkie oblicze Jezusa może być "przedstawiane" ². Na siódmym soborze powszechnym Ko¶ciół uznał za dozwolone ukazywanie go na ¶więtych obrazach ³.

¹ Por. Synod Laterański (649): DS 504.
² Por. Ga 3, 1.
³ Sobór Nicejski II (787): DS 600-603.

¦więte obrazy

1159 ¦więty obraz, ikona liturgiczna, przedstawia przede wszystkim Chrystusa. Nie może ona przedstawiać niewidzialnego i niepojętego Boga; dopiero Wcielenie Syna Bożego zapocz±tkowało ow± "ekonomię" obrazów:

Niegdy¶ Bóg, który nie ma ani ciała, ani twarzy, nie mógł absolutnie być przedstawiany na obrazie. Ale teraz, gdy ukazał się nam w ciele i żył w¶ród ludzi, mogę przedstawić na obrazie to, co zobaczyłem z Boga... Z odsłoniętym obliczem kontemplujemy chwałę Pana ¹.

1160 Ikonografia chrze¶cijańska za po¶rednictwem obrazu wyraża orędzie ewangeliczne, które Pismo ¶więte opisuje za po¶rednictwem słów. Obraz i słowo wyja¶niaj± się wzajemnie.

Mówi±c krótko, pragniemy strzec zazdro¶nie wszystkich nienaruszonych tradycji Ko¶cioła, tak pisanych jak ustnych. Jedn± z nich jest przedstawianie wzoru za po¶rednictwem obrazu, je¶li zgadza się z liter± orędzia ewangelicznego i służy potwierdzeniu prawdziwego, a nie nierzeczywistego Wcielenia Słowa Bożego, oraz przynosi nam korzy¶ć, ponieważ przedmioty przekazuj± jeden drugiemu to, co wyobrażaj±, przez to, co bez dwuznaczno¶ci oznaczaj± ².

1161 Wszystkie znaki celebracji liturgicznej odnosz± się do Chrystusa; dotyczy to także ¶więtych obrazów Matki Bożej i ¶więtych. Oznaczaj± one bowiem Chrystusa, który został w nich uwielbiony. Ukazuj± "mnóstwo ¶wiadków" (Hbr 12, 1), którzy nadal uczestnicz± w zbawieniu ¶wiata i z którymi jeste¶my zjednoczeni, zwłaszcza podczas celebracji sakramentalnej. Przez ich wizerunki objawia się naszej wierze człowiek "na obraz Boga", przemieniony wreszcie "na Jego podobieństwo" ³, a nawet aniołowie, wł±czeni także w dzieło Chrystusa.

Id±c jakby królewskim traktem za Boskim nauczaniem ¶więtych Ojców i za Tradycj± Ko¶cioła katolickiego - wiemy przecież, że w nim przebywa Duch ¦więty - orzekamy z cał± dokładno¶ci±, w trosce o wiarę, że przedmiotem kultu powinny być nie tylko wizerunki drogocennego i ożywiaj±cego krzyża, ale tak samo czcigodne i ¶więte obrazy malowane, ułożone w mozaikę lub wykonane w inny sposób, które ze czci± umieszcza się w ko¶ciołach, na sprzęcie liturgicznym czy na szatach, na ¶cianach czy na desce, w domach czy przy drogach, z wyobrażeniami Pana naszego Jezusa Chrystusa, Boga i Zbawiciela, a także ¶więtej Bogarodzicy, godnych czci aniołów oraz wszystkich ¶więtych i sprawiedliwych ⁴.

1162 "Piękno i kolor obrazów pobudzaj± moj± modlitwę. Jest to ¶więto dla moich oczu, podobnie jak widok natury pobudza me serce do oddawania chwały Bogu" ⁵. Kontemplacja ¶więtych obrazów, poł±czona z medytacj± słowa Bożego i ¶piewem hymnów liturgicznych, należy do harmonii znaków celebracji, aby celebrowane misterium wycisnęło się w pamięci serca, a następnie znalazło swój wyraz w nowym życiu wiernych.

¹ ¦w. Jan Damasceński, De sacris imaginibus orationes, 1, 16: PG 96, 1245 A.
² Sobór Nicejski II (787): COD 111.
³ Por. Rz 8, 29; 1 J 3, 2.
⁴ Sobór Nicejski II: DS 600.
⁵ ¦w. Jan Damasceński, De sacris imaginibus orationes, 1, 27: PG 94, 1268 B.

2131 Opieraj±c się na misterium Słowa Wcielonego, siódmy sobór powszechny w Nicei (787 r.) uzasadnił - w kontrowersji z obrazoburcami - kult obrazów przedstawiaj±cych Chrystusa, jak również Matkę Boż±, aniołów i ¶więtych. Syn Boży, przyjmuj±c ciało, zapocz±tkował now± "ekonomię" obrazów.

2132 Chrze¶cijański kult obrazów nie jest sprzeczny z pierwszym przykazaniem, które odrzuca bałwochwalstwo. Istotnie "cze¶ć oddawana obrazowi odwołuje się do pierwotnego wzoru" ¹ i "kto czci obraz, ten czci osobę, któr± obraz przedstawia" ². Cze¶ć oddawana ¶więtym obrazom jest "pełn± szacunku czci±", nie za¶ uwielbieniem należnym jedynie samemu Bogu.

Obrazom nie oddaje się czci religijnej ze względu na nie same jako na rzeczy, ale dlatego, że prowadz± nas ku Bogu, który stał się człowiekiem. A zatem cze¶ć obrazów jako obrazów nie zatrzymuje się na nich, ale zmierza ku temu, kogo przedstawiaj± ³.

¹ ¦w. Bazyli, Liber de Spiritu Sancto, 18, 45: PG 32,149 C.
² Sobór Nicejski II: DS 601; por. Sobór Trydencki: DS 1821-1825; Sobór Watykański II: konst. Sacrosanctum Concilium, 126; konst. Lumen gentium, 67.
³ ¦w. Tomasz z Akwinu, Summa theologiae, II-II, 81, 3, ad 3..

Prawda, piękno i sztuka sakralna

2500 Spełnianie dobra ł±czy się z przyjemno¶ci± duchow± i pięknem moralnym. Podobnie prawda ł±czy się z rado¶ci± i blaskiem piękna duchowego. Prawda jest piękna sama z siebie. Prawda słowa, czyli racjonalne wyrażanie poznania rzeczywisto¶ci stworzonej i nie stworzonej, jest konieczna w życiu człowieka obdarzonego rozumem. Prawda może jednak znaleĽć inne, uzupełniaj±ce formy ekspresji ludzkiej, zwłaszcza gdy chodzi o wywołanie tego, co w niej niewyrażalne, jak głębia ludzkiego serca, uniesienia duszy, tajemnica Boga. Bóg, zanim objawił się człowiekowi w słowach prawdy, objawia mu się w uniwersalnym języku stworzenia, dziele swojego Słowa, swojej M±dro¶ci, w porz±dku i harmonii kosmosu. Odkrywaj± je zarówno dziecko, jak i uczony: "z wielko¶ci i piękna stworzeń poznaje się przez podobieństwo ich Stwórcę" (Mdr 13, 5), "stworzył je bowiem Twórca piękno¶ci" (Mdr 13, 3).

M±dro¶ć jest bowiem tchnieniem mocy Bożej i przeczystym wypływem chwały Wszechmocnego, dlatego nic skażonego do niej nie przylgnie. Jest odblaskiem wieczystej ¶wiatło¶ci, zwierciadłem bez skazy działania Boga, obrazem Jego dobroci (Mdr 7, 25-26). Bo ona piękniejsza niż słońce i wszelki gwiazdozbiór. Porównana ze ¶wiatło¶ci± - uzyska pierwszeństwo, po tamtej bowiem nastaje noc, a M±dro¶ci zło nie przemożne (Mdr 7, 29-30). Stałem się miło¶nikiem jej piękna (Mdr 8, 2).

2501 Człowiek "stworzony na obraz Boży" (Rdz 1, 26) wyraża również prawdę swojego zwi±zku z Bogiem Stwórc± przez piękno swoich dzieł artystycznych. Sztuka jest bowiem typowo ludzk± form± wyrazu. Poza wspólnym dla wszystkich żywych stworzeń d±żeniem do zaspokojenia potrzeb życiowych, jest ona darmow± obfito¶ci± wewnętrznego bogactwa człowieka. Sztuka, będ±c owocem talentu danego przez Stwórcę i wysiłku człowieka, jest form± m±dro¶ci praktycznej, ł±cz±c± wiedzę i umiejętno¶ć praktyczn± ¹ by prawdę o rzeczywisto¶ci wyrazić w języku dostępnym dla wzroku i słuchu. Sztuka zawiera w ten sposób pewne podobieństwo do działania Boga w tym, co stworzone, w takim stopniu, w jakim czerpie natchnienie z prawdy i umiłowania stworzeń. Podobnie jak każde inne działanie ludzkie, sztuka nie ma sama w sobie absolutnego celu, lecz jest podporz±dkowana ostatecznemu celowi człowieka i przezeń uszlachetniana ².

2502 Sztuka sakralna jest prawdziwa i piękna, gdy przez formę odpowiada swojemu wła¶ciwemu powołaniu, jakim jest ukazywanie i uwielbienie, w wierze i adoracji, transcendentnej tajemnicy Boga, niewidzialnego, najwyższego piękna Prawdy i Miło¶ci, objawionego w Chrystusie, "który jest odblaskiem Jego chwały i odbiciem Jego istoty" (Hbr 1, 3), w którym "mieszka cała Pełnia: Bóstwo, na sposób ciała" (Kol 2, 9). To duchowe piękno odzwierciedla się także w Naj¶więtszej Maryi Dziewicy, Matce Boga, w Aniołach i ¦więtych. Prawdziwa sztuka sakralna skłania człowieka do adoracji, modlitwy i miłowania Boga Stwórcy i Zbawiciela, ¦więtego i U¶więcaj±cego.

2503 Biskupi powinni więc - sami lub upoważniaj±c innych - czuwać nad popieraniem dawnej i nowej sztuki sakralnej we wszystkich jej formach i z tak± sam± religijn± trosk± usuwać z liturgii i budownictwa sakralnego to wszystko, co nie jest zgodne z prawd± wiary i z autentycznym pięknem sztuki sakralnej ³.

¹ Por. Mdr 7, 17.
² Por. Pius XII, Przemówienia (25 grudnia 1955 i 3 wrze¶nia 1950).
³ Por. Sobór Watykański II, konst. Sacrosanctum Concilium, 122-127.

Miejsca sprzyjaj±ce modlitwie

2691 Ko¶ciół, dom Boży, jest wła¶ciwym miejscem modlitwy liturgicznej dla wspólnoty parafialnej. Jest on również uprzywilejowanym miejscem adoracji rzeczywistej obecno¶ci Chrystusa w Naj¶więtszym Sakramencie. Wybór sprzyjaj±cego miejsca nie jest obojętny dla prawdziwo¶ci modlitwy:

- Dla modlitwy osobistej może to być "k±cik modlitewny" z Pismem ¶więtym i obrazami, by trwać tam "w ukryciu" przed naszym Ojcem ¹; w rodzinie chrze¶cijańskiej taki rodzaj małego oratorium sprzyja wspólnej modlitwie.
- W okolicach, gdzie istniej± klasztory, powołaniem tych wspólnot jest sprzyjanie dzieleniu Modlitwy Godzin z wiernymi oraz umożliwianie im samotno¶ci koniecznej dla bardziej intensywnej modlitwy osobistej ².
- Pielgrzymki przypominaj± nasz± wędrówkę na ziemi ku niebu. Tradycyjnie już s± one czasem intensywnej odnowy modlitwy. Dla pielgrzymów poszukuj±cych wła¶ciwych im żywych Ľródeł sanktuaria s± wyj±tkowymi miejscami przeżywania "jako Ko¶ciół" form modlitwy chrze¶cijańskiej.

¹ Por. Mt 6, 6.
² Por. Sobór Watykański 11, dekret Perfectae caritatis, 7.

Rozmy¶lanie

2705 Rozmy¶lanie polega przede wszystkim na poszukiwaniu. Duch szuka zrozumienia pytań "dlaczego" i "jak" życia chrze¶cijańskiego, aby przylgn±ć do tego, o co Bóg prosi, i udzielić na to odpowiedzi. Potrzebna jest do tego trudna do osi±gnięcia uwaga. Zazwyczaj pomagaj± w tym księgi, które chrze¶cijanie maj± do dyspozycji: Pismo ¶więte, zwłaszcza Ewangelia, ¶więte obrazy, teksty liturgiczne z dnia i danego okresu liturgicznego, pisma mistrzów duchowych, dzieła z zakresu duchowo¶ci, wielka księga stworzenia oraz księga historii, karta Bożego "dzisiaj".