Symboliczny język ikony

Zainteresowanie malarstwem ikonowym wśród katolików wciąż rośnie. Przyczynę tego zjawiska można upatrywać w intuicyjnym przekonaniu, że ikony zawierają przesłanie, które zostało utracone przez zachodnie malarstwo religijne. Rzeczywiście, ikona jest szczególnym rodzajem malarstwa i jako taka ma swój konkretny język.

Na ikonie przedstawiona jest rzeczywistość świętą - przebóstwioną, nie zaś ziemskie - realistyczną. Wymogi, które wobec ikon stawia teologia ikony spowodowały stworzenie szczególnego języka artystycznego i praktyki warsztatowej. Teologia ikony jest teologią "wizualną", która za pośrednictwem symboli objawia rzeczywistość w jej podobieństwie do Chrystusa, w którym człowiek na powrót staje się ikoną Boga (eikon z gr. obraz). Największą wagę przywiązuje się do ukazywanych na ikonach postaci świętych i ich oblicz, które powinny być odrealnione, przebóstwione, bezcielesne, ascetyczne, bez żywej gestykulacji, ustawione zawsze frontalnie, ze spojrzeniem skierowanym na patrzącego - co pozwala na nawiązanie z przedstawioną postacią modlitewnego kontaktu. W ikonach stosowana jest perspektywa odwrócona, tzn. punkt zbiegu linii perspektywy nie znajduje się na ikonie lecz przed nią, czyli w miejscu w którym znajduje się osoba modląca się. Poza tym przedstawiona na ikonie "rzeczywistość" ukazana jest jednocześnie z kilku punktów widzenia. Przedstawione postacie, niezależnie od ich rzeczywistego ustawienia w przestrzeni, zwrócone są ku osobie modlącej się przed ikoną. Budowle ukazane są natomiast jednocześnie od wewnątrz i z zewnątrz. Tego rodzaju perspektywa sprawia, że przedstawiony na ikonie świat Boski otacza kontemplującą osobę i to nie osoba parzy na ten świat, lecz Boski świat patrzy na nią.

Najważniejszym elementem ikony jest oblicze odzwierciedlające oczyszczoną z grzechów i przemienioną ludzką naturę. Wysokie czoło symbolizuje moc ducha oraz mądrość, nadnaturalnie powiększone oczy wyrażają przenikliwość, wydłużony nos - szlachetność a wąskie usta przeznaczone do głoszenia chwały Bożej - wykluczają zmysłowość. Twarze świętych przedstawionych na ikonach są do siebie bardzo podobne, oczywiście pomijając atrybuty poszczególnych świętych np. wielkość i kształt zarostu. Jest to spowodowane tym, że modelem oblicza jest twarz Jezusa Chrystusa. Maniera szkicowania i malowania twarzy jest jedna, a twarz Jezusa i twarz Maryi ma taki sam schemat geometryczny. Ów na pozór kuriozalny zabieg artystyczny ma mocne podstawy teologiczne. Każda ikona, czy to przedstawiająca Bogurodzicę czy świętego, jest ikoną chrystocentryczną. Jest ona bowiem skierowana ku obrazowi wcielonego Syna Bożego - Jezusa Chrystusa, którego zarówno Bogurodzica jako Matka Boga dzięki dziewiczemu zrodzeniu Syna Bożego, jak i święci dzięki wierze i upodobnieniu się do Zbawiciela stali się Jego zwierciadłem, obrazem (ikoną). Pierwowzorem każdej ikony jest zatem Słowo wcielone - Jezus Chrystus, Syn Boży, który jest obrazem (ikoną) niewidzialnego i nieopisywalnego Boga. Potwierdza to nauka Soboru Nicejskiego II, aktualna zarówno w Kościele wschodnim, jak i zachodnim.

Niniejszy artykuł jedynie porusza problem specyfiki malarstwa ikonowego i tkwiących w nim wartości, o których niejednokrotnie nie zdajemy sobie sprawy oglądając kanoniczne ikony.

 Bogusław Andres
www.ikona.art.pl

wróć