Piękno, sztuka, sacrum

I. Pojęcie piękna w sztuce

Kryzys sztuki

Stwierdzenie, że sztuka XX wieku do¶wiadczyła głębokiego kryzysu, nie jest odkrywcze. Opinię tak± powtarza się często i widać wyraĄnie, że kryzys ten rzutuje na sztukę XXI wieku. Ł±czy się on z degradacj± pojęcia piękna, które przez wieki stanowiło istotę sztuki i nadawało jej sens, mimo że w każdej epoce postrzegane było nieco odmiennie.

Pojęcie piękna w starożytno¶ci

Starożytni nie nadawali sztukom plastycznym tak wysokiej rangi, jak± przyznaje się im dzisiaj. W ich opinii piękno w sztukach plastycznych zawierało się w na¶ladowaniu natury, w umiejętno¶ci odwzorowania jej doskonało¶ci. Cenili więc malarstwo i rzeĄbę na równi z rzemiosłem i choć podziwiali umiejętno¶ci artystów, kunszt, staranno¶ć wykonania, jednak natchnienie i twórcz± wyobraĄnię dostrzegali jedynie w poezji.

Istoty piękna wizualnego dopatrywali się w uchwyceniu wła¶ciwych proporcji. Wykształconym Grekom nie obca była geometria. Dostrzegaj±c wewnętrzne piękno tej nauki, w naturalny sposób starali się podporz±dkować jej sztuki plastyczne. Mało kto wie, że Pitagoras ceniony był nie za swoje słynne twierdzenie, obecne w szkolnych podręcznikach, ale za to, że dokonał złotego podziału odcinka.

Złoty podział

Dla starożytnych Greków idea piękna doskonałego, boskich proporcji tkwiła wła¶nie w złotym podziale. Budowano ¶wi±tynie, w których proporcje np. wysoko¶ci do szeroko¶ci kolumnad, szeroko¶ci do długo¶ci pomieszczeń wyrażały się w złotych proporcjach. Złoty podział oznacza, że stosunek długo¶ci krótszego odcinka do dłuższego równy jest stosunkowi dłuższego odcinka do cało¶ci. Proporcje te istotnie wydaj± się być bardzo harmonijne, ale zapewne powodzenie tej idei było też wynikiem trudno¶ci, jakie napotkali starożytni usiłuj±c dokonać konstrukcyjnego podziału, za pomoc± cyrkla i linijki. Nie można tego uzyskać korzystaj±c jedynie z twierdzenia Talesa, pozwalaj±cego wyznaczać odcinki o okre¶lonych proporcjach. Złoty podział wyraża się bowiem liczb± niewymiern± i dopiero twierdzenie Pitagorasa umożliwiło odpowiedni± konstrukcję.

Trudno dziwić się Grekom, że zachwycali się pięknem liczby, jeżeli pozwala ona na skonstruowanie gwiazdy pitagorejskiej, w której proporcje wszystkich odpowiednich odcinków wyrażaj± się złotym podziałem. Dostrzeżono też, że w przyrodzie wiele organizmów zbudowanych jest z zachowaniem złotych proporcji – przestrzegaj± ich gałęzie ro¶lin wyrastaj±c z pnia, ¶limak buduj±c swoj± muszlę.

Podziwianie piękna geometrycznych konstrukcji wpływało na nieustanne d±żenie do doskonało¶ci w sztuce. St±d idealizowanie postaci ludzkich w rzeĄbie i poszukiwanie odpowiednich proporcji ciała ludzkiego. Nawet jeżeli nie były one złote, ale przedstawiały się w liczbach naturalnych, to wyrażały harmonię.

Jakże odmienne wydaj± się nam pos±gi rzymskie – realistyczne, naturalne, portrety konkretnych żyj±cych osób, które ¶wiadome swojej godno¶ci nie pragnęły być upiększane przez artystę. W Rzymie zmieniło się pojęcie piękna – nie było jego celem przedstawianie ideału, natomiast pozostało pragnienie na¶ladowania natury. Dla artysty jednak nie było możliwe odej¶cie od poszukiwania wła¶ciwych proporcji. Piękno, wyrażaj±ce się w na¶ladowaniu natury, która w pojęciu starożytnych była doskonało¶ci±, wymagało zachowaniu proporcji przez ni± narzuconych. Idea ta trwała nie tylko w starożytno¶ci, ale powracała w kolejnych epokach i przetrwała niemal do naszych czasów.

W starożytno¶ci natomiast nigdy nie była kwestionowana sama istota piękna. Wraz z prawd± i dobrem stanowiło ono podstawę oceniania wszelkich innych warto¶ci.

Piękno w czasach wczesnego chrze¶cijaństwa

Pocz±tkowo Chrze¶cijanie nieufnie odnosili się od sztuk plastycznych i do dzisiejszych czasów przetrwało bardzo niewiele zabytków z pierwszych wieków. Składało się na to wiele czynników.

W czasach Cesarstwa Rzymskiego, kiedy prze¶ladowania zmuszały Chrze¶cijan do ukrywania się, nie było możliwe budowanie ¶wi±tyń i ozdabianie ich. Wierni gromadz±cy się na modlitwie w domach prywatnych narażeni byli na prze¶ladowania, nie mogli więc poprzez umieszczanie w nich obrazów i rzeĄb sakralnych zwiększać ryzyka.

Ponadto pocz±tkowo wydawało się że, starotestamentowe zakazy przedstawień podobizn ludzi i przede wszystkim Boga odnosz± się również do chrze¶cijaństwa. Przekonanie, że wcielenie Słowa Bożego uprawnia nas do przedstawiania Chrystusa na obrazach nie było akceptowane przez wszystkich i musiały upłyn±ć wieki zanim ukształtowała się wła¶ciwa teologia ikony.

Chrze¶cijanie otoczeni byli przez pogan, którzy rozbudowan± plejadę bóstw otaczali czci± poprzez tworzenie niezliczonej ilo¶ci rzeĄb i pos±gów. Niechęć do pogaństwa ludzi wyznaj±cych wiarę w jedynego Boga musiała więc rzutować na ich postawę wobec sztuki.

Nieufnie traktowano nawet sam± istotę piękna - piękno materialne, cielesne mogło służyć dobru, ale mogło też zwodzić na manowce i skłaniać do złego. Uznawano niezaprzeczaln± warto¶ć piękna duchowego, którego Ąródłem jest czysto¶ć serca. Wielokrotnie i na różne sposoby podkre¶lano odniesienie piękna do Boga – ¶wiat jest piękny ponieważ jest Jego dziełem, a On sam jest pocz±tkiem wszelkiego piękna.

W sztuce chrze¶cijańskiej ostatecznie zwyciężyło pojęcie piękna, jako warto¶ci podstawowej, które wraz z dobrem i prawd± tworzy nierozerwaln± cało¶ć. Ukształtowanie się teologii ikony spowodowało nawet pewne „dowarto¶ciowanie” piękna w sztukach plastycznych. Poprzez nie bowiem człowiek mógł podziwiać i kontemplować Boga. Fizyczne piękno ikony zobrazować miało piękno duchowe – głębokie i niedostępne dla oczu. Obraz opowiada o Bogu, który jest pocz±tkiem i sensem wszelkich warto¶ci. Dlatego tematem niemal wszystkich dzieł sztuki tego okresu s± przedstawienia Chrystusa, ¶więtych oraz sceny biblijne.

Niewystarczaj±ca okazała się jednak teoria, że piękno w sztukach plastycznych tkwi w harmonii i prawidłowych proporcjach. Zaakceptowano opinię neoplatończyka Plotyna, że piękne jest również ¶wiatło samo w sobie. Blask złota i ¶wiatło gwiazd zachwycaj± nas, choć nie można dostrzec tutaj proporcji. Teoria ta została rozwinięta przez Pseudo – Dionizego Areopagitę i rzutowała na twórczo¶ć artystów ¶redniowiecza. ¦wietlisto¶ć, blask ikon zwi±zane zarówno z zastosowaniem złoceń, jak i z przyjęt± technik± nakładania wielu warstw malarskich wskazywały na ¶więto¶ć i odniesienie do Boga, który sam jest ¦wiatło¶ci±.

Piękno w czasach nowożytnych

Poprzez wieki nie było nigdy kwestionowane d±żenie sztuk plastycznych do ukazania piękna. „Służba muzom powinna prowadzić do kochania piękna.” To twierdzenie Platona wydawało się zawsze oczywisto¶ci±. Dyskutowano jedynie nad definicj± piękna i każda epoka wypowiadała się na ten temat nieco inaczej. Przypomnijmy niektóre tezy teorii sztuki minionych wieków, pomijaj±c jednak ¶cisł± chronologię.

Najbardziej trwał± okazała się teoria starożytno¶ci, w której piękno polega na wła¶ciwych proporcjach, wzajemnym układzie czę¶ci i harmonii. Powracano do niej wielokrotnie, choć każda epoka interpretowała j± nieco inaczej. Dostrzegano jednak, że piękno to również subtelno¶ć, delikatno¶ć, wdzięk. Twierdzono, że podstaw± piękna jest umiar i prostota.

Rozmaicie odnoszono się do użyteczno¶ci piękna – w jednych epokach przyjmowano, podobnie jak w starożytno¶ci, odpowiednio¶ć i użyteczno¶ć s± niezbędne, aby przedmiot mógł być uznany za piękny. W innych wprost przeciwnie – głoszono, że jedynie to co pozbawione jest wszelkich cech użyteczno¶ci może być piękne.

W jednych epokach niepodważaln± ide± było piękno przedstawienia plastycznego w zgodzie z rzeczywisto¶ci±, na¶ladowanie natury. Wysoko ceniono umiejętno¶ć namalowania portretu tak, że osoba przedstawiona wygl±dała „jak żywa”. Naturę postrzegano, jako ideał piękna będ±cy odbiciem doskonało¶ci Boga i uznawano, że rol± artysty jest dokładne jej odwzorowanie. W innych uznano, że twórca na swój sposób interpretuje naturę, choćby tylko przez sam fakt wybierania z niej tematu. Jego prawem jest jednak odbieganie od wzoru stworzonego przez naturę i przekształcanie go według własnej inwencji.

Dostrzegano jednak, że od sztuki należy wymagać więcej, że może ona stać się no¶nikiem ludzkiej my¶li. Powinna ona „otwierać lot do nieba”, „poznawać prawdy ducha”, dostarczać wzruszeń, ale też posiadać głębię i idee. Prawdziwa sztuka nie może być jedynie przyjemno¶ci± i rozrywk±. Twórczo¶ć jest rzecz± ¶wiadom± i przesłaniem skierowanym do odbiorcy. Artysta poprzez dzieło wyraża swoje życie wewnętrzne.

Jedne epoki akcentowały społeczn± rolę sztuki, wskazuj±c na jej oddziaływanie zdolne kształtować pogl±dy odbiorców. Inne pragnęły wyizolować j± i jedynie artystom pozostawić decyzje, jakimi drogami ma pod±żać a uznanie znalazło hasło „sztuka dla sztuki”.

We wszystkich epokach akcentowano, że rol± sztuki jest wywołanie przeżycia estetycznego. Pocz±tkowo rozumiano je, jako doznanie piękna. W ¶redniowieczu do¶wiadczenie piękna miało ukierunkowywać my¶li człowieka ku Bogu, skłaniać do refleksji i modlitwy. Renesans nadał warto¶ć przeżyciom zwi±zanym z zachwytem na samym człowiekiem i otaczaj±c± go natur±, nad dziełem r±k ludzkich i twórcz± my¶l±.

Od końca XIX wieku zaczęły pojawiać się teorie, że chodzi jedynie o to, aby przeżycie odbiorcy było silne, aby wywoływało wstrz±s. Siła wrażenia wywołanego przez dzieło staje się jedynym wyznacznikiem jego warto¶ci. To nie odbiorca ma wykazać się wrażliwo¶ci± i zachwycić tym, co subtelne, ale sztuka ma uderzać i wywoływać w nim uczucia, przed którymi on nie może się obronić.

Piękno w czasach najnowszych

W XX wieku zaczęły dominować pogl±dy, że nie można w żaden sposób zdefiniować piękna ani okre¶lić, co jest dziełem sztuki. Pojawiły się opinie, że w¶ród nazw, jakimi się posługujemy istniej± takie, których granic nie można wyznaczyć. Pojęcia zamknięte zarezerwowane s± dla nauk ¶cisłych, za¶ poza nimi posługujemy się słowami, których znaczenie nie jest jednoznaczne, a granice rozmyte. Relatywizm zagroził pojęciom, które wcze¶niej wydawały się być najbardziej podstawowymi.

Uznano, że w szczególno¶ci definicja piękna jest nie tylko trudna, ale nie jest w ogóle możliwa, a nawet próby jego opisu skazane s± na niepowodzenie. Podobnie błędem jest usiłowanie podania ¶cisłego okre¶lenia, czym jest sztuka. Nie istnieje teoria sztuki, a wszelkie próby jej sprecyzowania jedynie przeszkadzaj± odbiorcy i niszcz± spontaniczno¶ć jego przeżyć.

Wraz z tymi pogl±dami pojawiło się przekonanie, że nie istniej± żadne granice wolno¶ci artysty.

„Sztuka jest samowol± geniusza.” Adolf Loos

Każde ograniczenie, które mogłoby narzucić więzy i skrępować woln± my¶l artysty sprawia, że jego dzieło nie mie¶ci się już w kategorii sztuki. Sztuka dzisiejsza stała się programowo opozycyjna - wolno¶ć twórczo¶ci artystycznej może być ograniczana przez sam fakt szukania uznania u odbiorcy. Należy więc zrezygnować z pokusy podobania się. Nie tylko jakiekolwiek na¶ladowanie klasyki, ale podporz±dkowanie się gustom odbiorców staje się ograniczeniem wolno¶ci twórcy. Rol± sztuki stało się nieustanne poszukiwanie nowo¶ci. Sztuka awangardowa, zbuntowana, skrajna staje się jedyn± prawdziwie wielk±. Dzi¶ problem polega już na tym, że awangarda króluj±ca od 50 lat znudziła się i nie wywołuje wrażeń innych, niż „deja vu”.

Jednocze¶nie z pozostawieniem nieograniczonej wolno¶ci dla twórcy, zredukowano rolę odbiorcy. Nie ma znaczenia, czy dzieło znajduje jego uznanie, czy nie. Nie on, ale zawodowi krytycy decyduj± o warto¶ci sztuki. Artysta staje się wielkim przez sam fakt niezrozumienia przez współczesnych.

„Sztuka jest tym, co samo ustanawia swoj± regułę”. F. Schiller

W odpowiedzi na problem braku kontaktu twórcy z widzami, wprost spadku zainteresowania sztuk±, pojawiło się hasło, że sztuki nie można izolować, powinna być ona obecna na ulicy i w każdej działalno¶ci podejmowanej przez człowieka, w każdej czynno¶ci. Przykładem może być niedawna wystawa w Zachęcie „Obieranie ziemniaków”.

Relatywizacja, a w końcu odrzucenie pojęcia piękna stało się przyczyn± dewaluacji kolejnych pojęć. Pojawiło się hasło „końca sztuki” – rola artystów była przej¶ciowa w dziejach ¶wiata. Dzisiaj każdy człowiek jest artyst± i może uprawiać sztukę gdziekolwiek i w jakikolwiek sposób.

Według najnowszych teorii nie jest też konieczno¶ci± twórczo¶ć z znaczeniu materialnym: „Nie jest potrzebne, by dzieło sztuki było wykonane, wystarcza jego projekt, wystarcza zamierzenie; dzieło sztuki możemy przeżywać i oceniać „ze słyszenia”. R. Moris „Nie ma już dzieł sztuki, s± tylko sytuacje artystyczne” A. Moles W końcu zakwestionowano potrzebę kontaktu z odbiorc±, koncepcję autorstwa, a nawet samo pojecie sztuki.

Powrót do pojęcia piękna

Ten pobieżny przegl±d historii pogl±dów na temat estetyki pokazuje, jak poprzez wieki ludzie usiłowali zdefiniować pojęcie piękna oraz wyznaczyć jego granice. Nowe pr±dy w sztuce pokazywały jednak, że nie jest to możliwe. Niepowodzenie to zaowocowało prób± całkowitego usunięcia piękna ze sztuki, co doprowadziło do obserwowanego dzisiaj kryzysu. Nie chcę tutaj jednak poprzestać na bezowocnej krytyce pogl±dów panuj±cych w sztuce XX wieku. Chciałabym zaproponować w zamian konstruktywne uporz±dkowanie - zamiast podejmować kolejne próby okre¶lenia granic tego pojęcia, przyjmijmy, że:

Piękno jest niedefiniowaln± warto¶ci± podstawow±

Nawet w matematyce istnieje konieczno¶ć uznania pewnych pojęć za niedefiniowalne i podstawowe, a jednak konieczne, aby na nich oprzeć cał± konstrukcję nauki. Takim pojęciem jest np. punkt. Niezdefiniowane – nie znaczy jednak zupełnie dowolne i nieokre¶lone. Pojęcie punktu w geometrii, choć pozbawione definicji jest bardzo precyzyjne i zupełnie jednoznaczne. Powróćmy do podstawowych platońskich warto¶ci: dobra, prawdy i piękna. Przyjmijmy, że s± one podstawowe, nienaruszalne i choć nie będziemy podawać żadnej definicji, to jednak zakładamy, że istniej± i stanowi± podstawę do oceny wszystkich innych warto¶ci.

Załóżmy też, że istot± piękna w sztuce jest twórcza my¶l człowieka, wierna tym trzem podstawowym warto¶ciom. Dostrzeżemy wtedy piękno w zachwycie starożytnych nad natur± – tkwi ono nie tylko w starannym odtwarzaniu jej proporcji, ale we wrażliwo¶ci człowieka, który potrafi wznie¶ się nad swoje ego i podziwiać co¶, co nie jest jego dziełem. Odkryjemy piękno w pokorze ¶redniowiecznych twórców, pragn±cych przekazywać innym prawdy wiary. Odnajdziemy je również w malarstwie ekspresjonistycznym - tkwi ono np. w obrazach pełnych bólu, jakiego nie udało się przekazać twórcom epok poprzednich

Nie oznacza to, że uda się stworzyć w ten sposób jedna naczeln± teorię piękna, gdyż ma ono wiele odmian. Teoria, że piękno kryje się we wdzięku, subtelno¶ci i delikatno¶ci jest dobra dla opisu malarstwa Wateau. Idea impresjonistów, upatruj±ca cel malarstwa w ukazaniu piękna chwili, przelotnego wrażenia jest doskonała dla tego wła¶nie kierunku. Wielka teoria, głosz±ca, że istota piękna kryje się we wła¶ciwych proporcjach była nieodzowna dla rzeĄbiarzy starożytnych i epoki klasycyzmu. Teologiczne rozważania epoki ¶redniowiecza spełniły ważn± rolę w zaakceptowaniu przez chrze¶cijan sztuki, jako sposobu wyrażania prawd wiary. A ile jeszcze odmian piękna w innych kulturach i każda cywilizacja ma w tym temacie własne opinie. Nie znajdziemy jednej, naczelnej teorii piękna. Zawsze może pojawić się człowiek, który dostrzeże je tam, gdzie nie zrobił tego nikt przed nim. Jeżeli będzie artyst±, to będzie potrafił zobrazować swoje przemy¶lenia i przekazać je innym – tak narodzi się nowy kierunek w sztuce.

Nie oznacza to, że nie możemy opisywać piękna. Podobnie, jak tłumacz±c dziecku podstawy geometrii wyja¶niamy, że punkt jest nieskończenie mały, możemy starać się okre¶lić, na czym polega piękno danego dzieła sztuki. Możemy opisywać, gdzie kryje się ono w danym stylu w malarstwie, nawet, jeżeli reguły rz±dz±ce innym stylem okaż± się zupełnie różne. Rozmaito¶ć kultur jest bogactwem, a nie byłoby jej przy unifikacji pogl±dów na temat sztuki.

Mimo tych wszystkich ograniczeń sztuce nie wolno odej¶ć od piękna, jako podstawowego kryterium oceny dzieła.

Nie można jednak pomin±ć piękna, jako warto¶ci elementarnej, gdyż ta droga prowadzi do nik±d. Innymi słowy – osoba, która relatywizuje znaczenie warto¶ci podstawowych, konsekwentnie powinna uznać nasze prawo do negowania jej pogl±dów i nie powinna obrażać się, jeżeli powiemy, że to, co głosi jest głupie. Nieprzypadkowo zakwestionowanie pojęcia piękna zbiegło się w czasie z ignorowaniem pozostałych warto¶ci. Próbowano zast±pić je innymi – np. wolno¶ci±, równo¶ci± i braterstwem, które s± wspaniałymi ideami, o ile opieraj± się na dobru i prawdzie, a nie stanowi± ich zaprzeczenie. Dzisiaj, jako podstawę wszelkich warto¶ci lansuje się poprawno¶ć polityczn±. Zakwestionowanie dobra, prawdy i piękna prowadzi jednak tylko do stworzenia ustrojów, w których s± równi i równiejsi. W sztuce prowadzi to zniszczenia jej samej.

 Małgorzata Wrochna

wróć